- रामपुकार यादव
नेपाल सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक संक्रमणको बाटोमा छ । पछिल्ला वर्षहरूमा जेन जेड (Gen Z) पुस्ताले गरेको आन्दोलन, विद्रोह र नवीन सोचले नेपाली समाजलाई नयाँ दिशा देखाइरहेको छ । उनीहरूले परम्परागत संरचनाभन्दा टाढा गई स्वतन्त्र सोच, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, समानता, अधिकार र अवसरको लागि आवाज उठाइरहेका छन् ।
सामाजिक सञ्जाल, डिजिटल प्रविधि र सूचना प्रवाहको सजिलो पहुँचले गर्दा जेन जेड पुस्ता नेपालमा मात्र नभई विश्वमै सबैभन्दा सचेत र परिवर्तनमुखी पुस्ताको रुपमा स्थापित भइसकेका छन् । यही परिवेशमा, आगामी पुस्ता—जेन अल्फा (२०१० पछि जन्मिएका) र जेन बिटा (२०३० पछि जन्मिने भनिएका)—को भविष्य कस्तो हुने भन्ने प्रश्न उठ्न थालेको छ ।
यदि जेन जेड आन्दोलनले ल्याएको चेतना र वर्तमान उच्चतम प्रविधिको विकासलाई नेपाली समाजले सन्तुलित र सकारात्मक रुपमा आत्मसात् गर्न सक्यो भने, नेपालमा जेन अल्फा र बिटाको भविष्य उज्ज्वल, सुरक्षित र सशक्त बन्ने स्पष्ट आधार देखिन्छ ।
सबैभन्दा पहिले, जेन जेड आन्दोलनले नेपालमा अधिकार र समानताको चेतना रोपिसकेको छ । यो पुस्ताले शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, सुशासन र पारदर्शिता जस्ता आधारभूत विषयमा आवाज उठाइरहेको छ । उनीहरूले देखाएको सक्रियता र बलिदानले नेपालमा नीति–निर्माताहरूलाई पनि सोच बदल्न बाध्य पारेको छ ।
यसबाट आउने पुस्ताले स्वतन्त्रता, समानता र अवसर पाउने वातावरण निर्माण हुँदै जानेछ । उदाहरणका लागि, महिला अधिकार, दलित तथा सीमान्तकृत समुदायको अधिकार, भाषिक र सांस्कृतिक विविधताको संरक्षण र प्रवर्द्धनमा जेन जेडको योगदानले जेन अल्फा र बिटा पुस्ताले समावेशी समाजमा हुर्किने सम्भावना बढेको छ ।
दोस्रो, प्रविधिको विकास नेपालमा तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको छ । मोबाइल इन्टरनेट, डिजिटल पेमेंट, ई–गभर्नेन्स, अनलाइन शिक्षा र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (AI) जस्ता प्रणालीहरूले नेपाललाई पनि विश्व प्रविधि क्रान्तिको यात्रामा सहभागी गराइरहेका छन् । अहिले नै नेपालका बालबालिकाले स्मार्टफोन, ट्याबलेट र कम्प्युटरमार्फत शिक्षा प्राप्त गर्न थालेका छन् ।
जेन अल्फा तिनै प्रविधिहरूसँग जन्मदेखि नै परिचित हुँदैछन्, जसले उनीहरूको ज्ञान, दक्षता र सिर्जनशीलता विश्वस्तरको बनाउन मद्दत गर्नेछ । अझै, आगामी दशकमा जेन बिटा पुस्ता जन्मिँदा इन्टरनेट अफ थिङ्स (IoT), ब्लकचेन, क्वान्टम कम्प्युटिङ र मेटाभर्सजस्ता प्रविधिहरू सामान्य जीवनको हिस्सा भइसकेको हुनेछ, जसको प्रत्यक्ष फाइदा उनीहरूले पाउनेछन् ।
तेस्रो, प्रविधि र आन्दोलन दुवैको संयोजनले शिक्षा प्रणालीलाई क्रान्तिकारी रुपमा बदल्नेछ । अघिल्ला पुस्ताजस्तो पाठ्यपुस्तकमा सीमित नभई, नयाँ पुस्ताले विश्वकै उत्कृष्ट ज्ञान, अनुसन्धान र अनुसन्धानात्मक साधनहरूमा सजिलै पहुँच पाउनेछन् । नेपालका ग्रामीण भेगका विद्यार्थीले पनि डिजिटल शिक्षा मार्फत समान अवसर पाउने वातावरण बन्न सक्नेछ । यसले शिक्षामा समानता ल्याउने मात्र होइन, भविष्यमा रोजगार र नवप्रवर्तनमा समेत योगदान पुर्याउनेछ ।
जेन अल्फा र बिटा पुस्ताले नेपालमै बसेर विश्वस्तरको सीप विकास गर्ने अवसर पाउनेछन्, जसले ‘ब्रेन ड्रेन’ घटाउने सम्भावना बढ्छ ।
चौथो, प्रविधिको सही प्रयोग भएमा अर्थतन्त्रमा ठूला परिवर्तन आउनेछन् । ई–कमर्स, फिनटेक, रिमोट वर्क, डिजिटल मार्केटिङ र नवप्रवर्तनका अन्य क्षेत्रमा नयाँ पुस्ताले सहजै आफ्नो क्षमता देखाउन सक्नेछन् । नेपालको कृषि, पर्यटन र उद्योगमा समेत प्रविधिको प्रयोग बढेमा जेन अल्फा र बिटा पुस्ताले समृद्ध अर्थतन्त्रमा योगदान पुर्याउने अवसर पाउनेछन् । उदाहरणका लागि, स्मार्ट एग्रीकल्चर, डिजिटल हेल्थकेयर र ग्रिन टेक्नोलोजीमा लगानी बढेमा नेपाल आत्मनिर्भर मात्र होइन, निर्यातमूलक अर्थतन्त्रमा पुग्नेछ । यसले नयाँ पुस्तालाई आत्मविश्वासी र उद्यमशील बनाउनेछ ।
तर, यति मात्रले जेन अल्फा र बिटाको भविष्य स्वतः सुनिश्चित हुँदैन । केही चुनौतीहरू छन्, जसलाई समाधान नगरेसम्म प्रविधि र आन्दोलनको फाइदा पूर्ण रुपमा उपयोग गर्न सकिँदैन । पहिलो चुनौती भनेको नेपालमा विद्यमान राजनीतिक अस्थिरता हो । यदि राजनीतिक नेतृत्व भ्रष्टाचार, गुटबन्दी र सत्ता संघर्षमै अल्झिरह्यो भने नयाँ पुस्ता निराश हुन सक्छ । दोस्रो, प्रविधिको गलत प्रयोग (जस्तै—साइबर अपराध, अफवाह, सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग)ले नयाँ पुस्ताको मानसिक स्वास्थ्य र सामाजिक सम्बन्धमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ । तेस्रो, प्रविधिको पहुँचमा असमानता रहिरहेमा—शहर र गाउँबीच, धनी र गरिबबीच—नयाँ पुस्ताबीच विभाजन बढ्न सक्छ । चौथो, शिक्षा प्रणाली अद्यावधिक नभई पुरानै ढर्रामा चलिरहेमा प्रविधिको सम्भावना उपयोग हुन सक्दैन ।
यस्ता चुनौतीहरूको समाधानका लागि, नेपालले रणनीतिक दृष्टिकोण अपनाउन आवश्यक छ । सरकार, निजी क्षेत्र, शिक्षाविद् र नागरिक समाज सबैले मिलेर प्रविधिको समान पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ । ग्रामीण क्षेत्रमा इन्टरनेट र बिजुलीको पहुँच विस्तार, विद्यालयमा डिजिटल तालिम, सीप–आधारित शिक्षा र उद्यमशीलताको प्रोत्साहन जस्ता कदमहरू आवश्यक छन् । साथै, राजनीतिक नेतृत्वले पारदर्शिता, सुशासन र दीर्घकालीन योजना तर्फ ध्यान दिनुपर्छ । यदि यी आधारहरू मजबुत पार्न सकियो भने, जेन अल्फा र बिटा पुस्ताले विश्वकै उच्चतम प्रविधिसँग प्रतिस्पर्धा गर्नसक्ने, सामाजिक न्यायसहितको समृद्ध नेपाल निर्माण गर्ने सम्भावना प्रष्ट हुन्छ ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, नेपालमा जेन जेड आन्दोलन र उच्चतम प्रविधिको विकास केवल अहिलेका चुनौतीहरूको प्रतिकार मात्र होइन, भविष्यका पुस्ताहरूका लागि अवसर पनि हो । यदि आजको चेतना, आन्दोलन र प्रविधिलाई सही दिशामा लगियो भने, जेन अल्फा र बिटा पुस्ताले स्वतन्त्र, समावेशी, प्रविधिमैत्री र समृद्ध नेपालको सपना साकार पार्नेछन् ।
तर, यसका लागि राजनीतिक इच्छाशक्ति, सामाजिक एकता, र प्रविधिको विवेकपूर्ण प्रयोग अपरिहार्य छ । अन्ततः, भविष्य कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा प्रविधिको विकासले मात्र होइन, हाम्रो आजको निर्णय र तयारीले निर्धारण गर्नेछ । नेपालले यदि जेन जेडको आवाजलाई आधार बनाएर अघि बढ्यो भने, जेन अल्फा र बिटाको भविष्य निश्चय नै सुरक्षित, सशक्त र उज्ज्वल हुनेछ ।
यादव सिराहमा रहेर पत्रकारिता गर्दै आएका छन् ।
